Eise Eisinga
Zaterdag 11 oktober organiseerd Sterrenvereniging Astra Alteria een excursie naar het Eise Eisinga Planetarium en naar de radiotelescopen in Dwingelo.
Als voor bereiding heeft onze voorzitter, Gerben de Jong, op basis van het boek “Machine man, de tijden van Eise Eisinga” van Sandra Langereis het volgende overzicht gemaakt:
Geboren in Dronryp (Dronrijp)
Eise werd als “Eise Jeltes” op 21 februari 1744 geboren in het Friese plaatsje Dronryp. De achternaam “Eisinga” heeft Eise later aan zijn eigen naam toegevoegd. Eigenlijk was een dergelijke achternaam voorbehouden aan de wat deftiger bevolking zoals de adelstand.
Pas veel later werd onder het regime van Napoleon de burgerlijke stand ingevoerd, waarbij iedereen een achternaam moest aannemen. In de tijd van Eise was het de gewoonte dat je werd genoemd naar je vader. En die namen gingen dan vaak om en om. Dus de vader van Eise was Jelte en de vader van Jelte heette Eise, enzovoort.
Talent voor rekenen
Eise ging naar de lagere school (tegenwoordig basisonderwijs). Daar leerde iedereen in eerste instantie lezen, want je moest tenminste in staat zijn om de Bijbel te lezen. De schoolmeester was zelf geschoold in lezen, schrijven en rekenen en orgelspelen. Pas na vier jaar werd de kinderen ook het schrijven en rekenen geleerd. Lang niet alle kinderen bleven nog op school, omdat ze thuis nodig waren om te werken. Eise was de zoon van een wolkammer en die verdiende voldoende om Eise verder te laten leren. Eise bleek een uitzonderlijk talent te hebben voor rekenen. Dat is hem later goed van pas gekomen.
Na nog eens acht jaar op school werden de kinderen “leerling” in een bedrijf om een vak te leren. In eerste instantie kostte dat de baas geld, want de leerling moest helemaal worden opgeleid. Dat konden de ouders van veel kinderen niet betalen, dus was de gewoonte dat de leerlingen na vier jaar “gezel” werden. Dan verdienden ze in nog eens vier jaar tijd hun eigen studiegeld terug. Ze werkten dan zonder inkomen. Na die totaal acht jaar in het bedrijf waren ze vrij om te gaan werken waar ze wilden. Ze waren “vrijgezel” en konden geld gaan verdienen. Dat was ook de tijd dat je aan een huwelijk kon gaan denken.
Ontwerper van het democratische bestel
De politieke toestand was in de tijd van Eise turbulent en onzeker. Maar zelf was hij bij zijn vader wolkammer geworden en dat was goed werk. Het speciale korte haar van de schapen werd sterk getwist en geverfd in speciale baden met geheim recept. Eise had uitgevonden hoe je de wol prachtig blauw kon krijgen. Ondertussen werd het land bestuurd door de adel die trouw was aan het koninklijk huis. Veel gewone mensen waren “patriotten” die niets moesten hebben van de adel. Toen de Fransen het land binnen vielen, liften de friezen mee op die golf en werd een republiek gesticht. Het begrip “democratie” werd uitgevonden en een heel stelsel van bestuurlijke verkiezingen werd opgetuigd. Eise was een vooraanstaande ontwerper van het democratische bestel. Later werd de revolutie terug gedraaid en moest Eise vluchten. Pas na jaren kon hij terug naar zijn huis in Franeker.
Nauwkeurig model van de planeten
In die tijd werd door sterrenkundigen de verwachting uitgesproken dat alle toen bekende planeten op één rij zouden komen te staan. En dat zou wel eens desastreuze gevolgen kunnen hebben voor de aarde. Om te laten zien dat zo’n samenstand niet desastreus was, wilde Eise een model bouwen. Dat deed hij in zijn eigen woonkamer. Het werd een machtig kunstwerk met enorme houten tandwielen die hij samen met zijn vader maakte. Het werd een klokwerk dat uiterst nauwkeurig de standen van de toen bekende planeten: Mercurius, Venus, Aarde Mars, Jupiter en Saturnus weergaf. Maar Eise moest alles zonder formules doen, want die had hij nooit geleerd. Hij moest alles stapje voor stapje uitrekenen. Het model werd al snel een bezienswaardigheid dat ook door professoren van de universiteit van Franeker bezocht werd.
Eise heeft zich niet alleen ingezet voor het ontwerpen van een democratische staatsvorm, maar ook voor het onderwijs. Hij wilde het onderwijs zo breed mogelijk toegankelijk maken voor ook de armste kinderen. Eise was in feite de eerste socialist avant la lettre.