Het Hertzsprung-Russell diagram
door Gerben de Jong
Is onze zon in vergelijking met andere zonnen (sterren) in het Universum bijzonder? Het Hertzsprung-Russell diagram laat dit in een handige grafiek zien.
Meer naar links is een ster heter. Wel zo’n 20 of 30 duizend graden! Meer naar rechts is een ster koeler. Maar “koeler” voor een ster betekent nog altijd een paar duizend graden. De temperatuur loopt dus van rechts naar links omhoog. Hete sterren zijn bijna blauw-wit. Koelere sterren zijn rood. Hoe hoger de ster in het diagram, hoe helderder de ster schijnt. En hoe lager een ster in het diagram hoe zwakker hij schijnt. Een hete ster zal helder zijn. En een koelere ster zal minder helder zijn. De helderheden van de sterren worden vergeleken met de helderheid van de zon.
Hoe groter een ster hoe meer hij rechts boven in het diagram zit. En hoe kleiner een ster hoe meer hij links onder in het diagram zit. Over de schuine lijnen zijn de sterren even groot.
De reuzen vind je dus rechts bovenin. En de dwergen zitten links onder in het diagram. In het midden is de lijn “×1”. Dit is de lijn die aangeeft welke sterren even groot zijn als onze zon.
Op de onderste as zie je de temperatuur van het oppervlak van de ster. De temperatuur van onze zon is op het oppervlak ongeveer 5500 graden Celsius. Je ziet in het diagram ook dat de kleur langzaam van rood naar geel, wit en tenslotte blauw gaat. De zon is helder geel.
Verticaal zie je hoeveel helderder de sterren zijn, in vergelijking met onze zon. Je ziet dat de rode (koelere) sterren wat minder helder zijn en de blauwe (hetere) wat helderder. De sterren op de hoofdreeks worden in klassen ingedeeld. Dit noemen we ‘spectraalklassen’. De aanduiding gaat met letters: O, B, A, F, G, K en M. Om dit te onthouden hebben ze het volgende zinnetje bedacht: ‘Oh, Be A Fine Girl, Kiss Me.’ De zon zit in de spectrale klasse G2. Dat is vanaf G al 20 % op weg naar F.
Buiten de hoofdreeks heb je nog de reuzen en superreuzen. Je ziet in het diagram lijntjes die aangeven hoeveel keer zo groot de sterren zijn als onze zon. Reuzen kunnen bijna honderd keer zo groot zijn en superreuzen wel bijna duizend keer zo groot. De twee sterren in Orion, Betelgeuze en Rigel, zijn beide zo goed zichtbaar omdat ze zo groot zijn. Maar Rigel (rechts onder in Orion) is wit-blauw en Betelgeuze (links boven in Orion) is rood. Onder de hoofdreeks zitten de witte dwergen. Er zijn ook rode dwergen, maar die zijn slecht zichtbaar want ze zijn klein en niet zo helder. Dus er kunnen best veel rode dwergen in de buurt van de aarde zijn, die we helemaal niet zien.
Meer lezen van Gerben de Jong.
Gerben de jong is voorzitter van Sterrenvereniging Astra Alteria en heeft als docent natuurkunde op het Marnix College te Ede gewerkt. Op het Marnix College en ook op de school waar hij voor het Marnix werkte heeft hij jaarlijks een clubje brugklasleerlingen begeleid die geïnteresseerd waren in sterrenkunde: de Milky Way Club. Gerben wil ons graag laten zien hoe mooi en vooral wijds de sterrenhemel is.